شهر تاریخی شوش در ردیف شهرهای متمدن جهان شناخته شده است. شوربختانه برخی از مردم ما حتا نام این شهر را هم نشنیده‌اند. این شهر بيش از نیم‌سده است که خاورشناسان(:شرق‌شناسان) و باستان‌شناسان فرانسوی و آلمانی را در خود راه داده است. ويرانه‌های شوش در میان دشت بزرگ و با‌شکوهی از نظر جغرافیایی هستند، که ادامه‌ي دشت میان‌رودان(بین‌النهرین) است و بر فراز چهار تپه‌ی بلند قرار گرفته است. این دشت نزديک به 4 کیلومتر گستردگی دارد.
معبد چغازنبیل (زیگورات)

گستره‌ي تاریخی «چغازنبیل» در 45 کیلومتری جنوب‌خاوری(:شرقی) شهر باستانی شوش در طول جغرافیایی 32 دقیقه است‌. این نيايشگاه یکی از شگفت‌انگیزترین آثار باستانی جهان برجاي‌مانده 3 هزار و 250 سال پیش است. اين سازه‌ي شگفتي‌آفرين به زیگورات چغازنبیل نامور است، ساختماني طبقاتی  كه توسط «اونتاش نپیریشا» معروف به اونتاش گال‌(پادشاه ایلامی) در سال 1250 پيش از میلاد ساخته شد.
بزرگ‌ترین زیگورات‌ جهان
آمده است که ساخت این معبد 20 سال یعنی به اندازه‌ي عمر پادشاهی اونتاش‌گال به درازا کشید. در برخی از نگاشته‌های این شهر، چغازنبيل به نام «آل‌اونتش» ناميده شده که امروزه دو اشكوب(:طبقه) و نیم آن هنوز پابرجاست. این نيايشگاه به زیگورات نامور است که به دو تا از خدایان بزرگ ایلامیان یعنی «اینشوشینک» و «نپیریش»، پيشكش شده است. این سازه با ابعاد 105 در 105 متر و بلنداي 52 متر از بزرگ‌ترین زیگورات‌های جهان است و بزرگ‌ترین اثر معماری برجای‌مانده از تمدن ایلامی به‌شمار مي‌آيد که تاکنون شناخته شده است.
كند و كاو گسترده‌ي این محوطه که از سال‌های 1951 تا 1962 میلادی به دست «رومن گیرشمن»، باستان‌شناس و پژوهشگر برجسته‌ي فرانسوی انجام شد، آگاهي‌هاي بسیاری درباره‌ي ساختار زیگورات و ساختارهاي پيرامون آن به دست داد و آگاهی‌‌ها درباره‌ي مسايل تاریخی روزگار ايلامیان‌(عصر طلایی) را بسیار غني‌تر ساخت.
چغازنبيل،‌ زنبيلي وارونه است
«چغازنبیل» که نام باستانی این زيگورات است، واژه‌ای محلی و مرکب از دو واژه است. «چُغا»‌ در زبان لری به معنی «تپه» و زنبیل به معنی «سبد»است. سده‌های بسيار این بنا در زیر خاک به شکل زنبیلی واژگون خفته بود از همين رو مردم محلي آن‌را چغازنبيل يعني سبد وارونه، مي‌خواندند.
معبد چغازنبیل در سال 1979 میلادی از سوي سازمان علمی- فرهنگی یونسکو به سياهه‌ي میراث جهانی پيوست. اصالت این گستره‌ي تاریخی همراه با گيرايي‌های طبیعی آن از شوندهاي موثر در به ثبت رساندن این مجموعه بوده است.
٢ دوره‌ي ساختمانی در برپایی زیگورات ردیابی شده است؛ در مرحله‌ي نخست، اشكوب اول به‌گونه‌ي اتاق‌های پیرامون یک حیاط مرکزی ساخته شده است و در مرحله‌ي بعد حجم‌های مربوط به اشكوب‌ها در میان حیاط مرکزی ساخته شده‌اند.
ساختماني باستاني با ٥٢ متر ارتفاع
بر پايه‌ي برجاي‌مانده‌هاي اشكوب اول و دوم می‌توان ارتفاع اولیه آنها را به ترتیب 8 و 12 متر برآورد کرد. همچنین گیرشمن برای سطح اشكوب‌هاي سوم و چهارم، ارتفاع 32 و 44 متر را مطرح می‌نماید. وی بر اين باور است كه اگر اشكوب پنجمي را هم بوده باشد ارتفاع زیگورات چغازنبيل به 52 متر می‌رسیده است.
به هر روي هم‌اكنون بخش بزرگی از اشكوب‌‌هاي اول و دوم این معبد به ارتفاع نزديك به 25 متر از سطح زمین پابرجاست. هسته‌ي مرکزی زیگورات از خشت خام ساخته شده، خشت‌هایی که جاویدان شده‌اند و بر خلاف زیگورات‌های میان‌رودان(بین‌النهرین) که هر اشكوب را روی اشكوب پيشين می‌ساختند، در چغازنبيل، ساخت هر اشكوب از سطح زمین آغاز شده است.
كهن‌ترین تصفیه‌خانه آب جهان
این جايگاه به عنوان نخستين و كهن‌ترین تصفیه خانه آب جهان شناخته شده است. ايلاميان با بهره‌گيري از یک کانال 45 کیلومتری آب را از رودخانه‌ي دز به اين تصفيه‌خانه منتقل می‌کرده‌اند.
این سامانه داراي دو بخش است. بخش بالايی آن متشکل از لوله‌های سفالین 50 سانتی‌متری است که از در‌هم‌قرار‌گیریشان یک لوله‌ پديد آمده است که آن‌را به‌گونه‌ي عمودی در بدنه‌ي دیوار کار گذاشته‌اند و درزهای آنها را با قیر طبیعی پر كرده‌اند. قطر دهانه‌ي هر کدام 15 سانتی‌متر بوده است. بخش دوم این ناودان‌ها متشکل از دو آجر است که به‌گونه‌ي راسته و موازی هم قرار گرفته و آجر سومی که روی آنها به کار رفته است. همه‌ي اجزای ناودان در پايان به راهي ساخته شده از آجر می‌رسد که كار دور کردن آب دفع‌شده را از پای حصار داشته است. این شبکه‌ از یک نظام دقیق و حساب‌شده‌ي مهندسی بهره گرفته که در هیچ سازه‌ي باستانی به‌جای‌مانده از آن زمان ديده نشده است.
پايان كار چغازنبيل
غروب چغازنبیل به يورش نظامی آشور‌بانی‌پال‌(شاه آشور) به سرزمین ایلام بازمي‌گردد. در این يورش، تمدن ایلام و زیگورات برای همیشه خاموش شد و این تمدن به‌گونه‌ي یک ایالت تابع، جزو متصرفات آشور و سپس بابل شد. از سال 200 میلادی به بعد نام ایلام برای همیشه از تاریخ پاك شد. شاه آشور در سنگ‌نوشته‌ي خود گزارش عملیات نظامی خود به سرزمین ایلام و نابودی معبد زیگورات را به این‌گونه بازگو كرده است‌:
«سربازان من با طی مسافتی در مدت زمان یک ماه و 25 روز از کنار بیشه‌زارهایی گذشتند که هنوز هیچ انسانی در آنجا پا نگذاشته بود. من زیگورات چغازنبیل را که آجرهای آن از نوع مس صیقلی لعاب‌داده بود، شکستم. تنديس‌هاي گاو نر خشمناکی که زینت‌افزای معبدشان بود، از جای کندم. همه‌ي نگهبانان معابد را نابود بردم. همه‌ي خانواده‌ي شاهی، همه‌ي مردم از متخصصان و مردم عادی و حتا چهارپایان آنان را با خود به اسیری به آشور بردم. گورهای پادشاهان آنان را شکافتم و استخوان‌های آنان را جلوی آفتاب گذاشتم و سپس به آشور بردم. دستور دادم به‌گونه‌ي نمادین نام ایلام را از روی نقشه پاك کنند. آنگاه دستور دادم که درشکه‌ي مرا دو شاه عرب و یک شاه ایلامی تا معبد آشور و ایشتر حمل کنند.»
با اين گزارش در می يابيم كه در نبردهای بی‌شمار، صدها شهر ایلامی نابود شده‌است.
ایلامیان دارای جایگاه ویژه‌ای در تاریخ کشورمان هستند و با توجه به این که از دیرپاترین تمدن‌های جهان هستند از تمدن‌های پايه‌اي جهان، به شمار مي‌آيند. ایلامیان با ساخت زیگورات و با ارائه‌ي یک تفکر مذهبی در قالب مجموعه‌ي دینی، بیشتر از ديگر تمدن‌های جهان، به دین پرداختند و از همين‌رو زیگورات چغازنبیل مورد توجه کارشناسان و پژوهشگران جهان بوده و هست..
پرداختن به بازسازي اين زيگورات بی همتا،  آن از بايستني‌‌هاست و با توجه به این که این زیگورات سالم‌ترین زیگورات کنونی در جهان است نیاز به توجه بیشتر و کارشناسانه‌تر دارد.
اين گستره‌ي تاريخي، از نگاه گردشگری و ارزآوری، براي كشورمان ايران، بسيار ارزشمند است. بي‌گمان فراهم کردن امکانات رفاهی در شوش برای بازدید‌کنندگان و گردشگران خارجی در این راستا خواهد بود و نياز ويژه‌ي مسوولان را می طلبد.
یاری‌نامه‌ها :
1-چغازنبیل (دور- اونتاش) ترجمه ؛ کریمی، اصغر. سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، 1373 .
2- پیشینه ایرانیان، جلد اول؛ رضایی، عبدالعظیم.
(حميد رضا رنجبر دانشجوی كارشناسی ارشد جامعه‌شناسی)