نشست معرفی و رونمایی کتاب «تاریخ شهر و شهرنشینی» نوشته جهانشاه پاکزاد، که به دست انجمن مفاخر معماری ایران در موزه هنر برگزار شد، پیرامون یک پرسش چالش‌برانگیز درباره شکل‌گیری نخستین شهرهای ایرانی، گفت و گوهای بسیاری را برانگیخت.

در این نشست که در پسین روز 9 مهرماه برگزار شده بود، احمد سعیدنیا، با بیان اینکه آموزش تاریخ شهرنشینی در دانشگاه‌ها، همواره با کاستی رو به رو بوده است، این پرسش را مطرح کرد که چرا در این کتاب، آورده شده که در بخش خاوری(:شرق) ایران، در پیش از اسلام شهری نبوده است. سعدنیا برای روشن شدن سخنش به این استدلال پرداخت که شهرهایی مانند مرو یا هرات شهرهای بزرگی در این دوران بوده‌اند. افزون بر این که هنگامی که ما نقش ارتباطی ایران به عنوان گلوگاه جاده ابریشم را می‌بینیم، پس ابزارها و سکه‌ها باید در شهرهایی ساخته شده باشند.

جهانشاه پاکزاد، استاد دانشگاه شهید بهشتی و نویسنده این کتاب، درباره انگیزه‌های خود از نگارش این کتاب گفت: من دوران جوانی خود را تا زمان دکترا در آلمان سپری کردم و همواره این پرسش برای من مطرح بود که ایران و غرب را با یکدیگر مقایسه کنم. این کتاب پاسخی است به این نیاز که تاریخ شهرهای ما و زندگی شهری و مدنی ما چیست. من در این کتاب کوشیده‌ام بی‌طرفی در پیش گیرم و درباره ایران پیش و پس از ساسانیان، تعصبی به خرج نداده‌ام. این کتاب هر چند نگاهی بر پایه دانش معماری و شهرسازی و تاریخ آن دارد اما در درون خود نشان می‌دهد که گرفتاری ما در ایجاد یک جامعه مدنی کجاست؟ ما تا کی می‌خواهیم بگوییم استعمار با ما چنان کرد. این درست است که استعمار به ما آسیب زد. اما در یک دعوا هم اگر یک طرف نداند که سوی دیگر ناتوان است، درگیری را آغاز نمی‌کند و این سستی ما بوده است که استعمار را تشویق به استعمار کرده است.

پاکزاد در ادامه افزود: برداشت کنونی ما از شهر، همان شهرهای کلاسیک اروپایی است که آن هم از سده‌های وسطی، پدید آمده‌اند و در کنار روستاها، بدین گونه تعریف شده‌اند تقسیم‌کاری میان صنعت و بازرگانی در شهرها و کشاورزی و دامداری در روستاها وجود داشته است. اما این دسته‌بندی در دوره‌تاریخی ایران آشکار نیست. برای نمونه ری یا نیشابور، منطقه هستند نه شهر. همانگونه که هنوز هم ما وقتی می‌گوییم سمنان، قزوین، اصفهان، یزد نمی‌دانیم درباره شهرستان، شهر یا استان سخن می‌گوییم.

وی در ادامه گفت: زندگی ایرانی بیشتر روستایی بوده است و روستاها خود، ابزارهای کشاورزی یا جنگی را می‌ساخته‌اند و سکه نیز در ارگ‌ها ضرب می‌شده است.  

پاکزاد در پایان گفت: من در این سال‌ها دریافتم که جهان ما و غرب دو جهان متفاوت است و ساده‌انگاری است که بخواهیم در زمینه‌هایی «کپی‌برداری» کنیم.

سهراب مشهودی دیگر سخنران این نشست، با سپاس از جهانشاه پاکزاد به این روی که پس از پایان تحصیل در باخترزمین به ایران بازگشت و هیچگاه نکوشید یک نگرش باختری را بر معماری ایرانی تحمیل کند گفت: این کتاب به بررسی تفاوت شهر با سکونتگاه پرداخته و این پدیده را نشان داده است که شهر در دوره‌های تاریخی گوناگون گاه به معنای ایالت و گاه به معنای فرمانروایی محلی بوده است. از همین رو است که در این کتاب، نخستین شهر در گستردگی و نوع شغل‌های آن، از زمان شاپور دوم ساسانی شکل می‌گیرد.

فرح حبیب، سخنران دیگر این نشست، با اشاره به اینکه از زمانی که دانشجوی دکتر پاکزاد بوده است تا کنون، وی را در حال پژوهش در این زمینه دیده است به برخی ویژگی‌های برتر این کتاب همچون چند سویه بودن، جدول‌بندی زمانی رویدادها، واژه‌نامه تخصصی و امانت‌داری علمی دقیق، اشاره کرد.